Η συμβολή των ωκεανών στην εξέλιξη, εξάπλωση και ανάπτυξη της ανθρωπότητας υπήρξε σημαντική, αν όχι καθοριστική. Από τους προϊστορικούς χρόνους ο Άνθρωπος άρχισε να χρησιμοποιεί τη θάλασσα για την εύρεση τροφής, για μεταναστευτικούς σκοπούς στην προσπάθεια ανακάλυψης νέων χωρών και για την ανταλλαγή προϊόντων. Οι δραστηριότητες αυτές συνοδεύτηκαν σχεδόν ταυτόχρονα με τη δημιουργία παραθαλάσσιων οικισμών / πόλεων και την κατασκευή λιμενικών εγκαταστάσεων.
Τρισδιάστατη αναπαράσταση του ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης (side scan sonar), που αποτελεί ιδιαίτερα χρήσιμο όργανο για τον εντοπισμό αρχαίων, ιστορικών και σύγχρονων ναυαγίων. spacer
spacer

Τρισδιάστατη αναπαράσταση του ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης (side scan sonar), που αποτελεί ιδιαίτερα χρήσιμο όργανο για τον εντοπισμό αρχαίων, ιστορικών και σύγχρονων ναυαγίων.

Από τότε μέχρι σήμερα εκατοντάδες πόλεις με λιμάνια έχουν κατασκευασθεί στις ακτές της Μεσογείου, ενώ τα νερά της έχουν διασχίσει πλοία της Ρωμαϊκής, της Βυζαντινής και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, καθώς επίσης και πλοία άλλων μεγάλων δυνάμεων, όπως η Ισπανία, η Γαλλία, η Αγγλία και η Ρωσία. Από τα πιο πάνω γίνεται σαφές ότι ο βυθός των ελληνικών θαλασσών και ευρύτερα της Μεσογείου πρέπει να θεωρείται από τους πλουσιότερους στον κόσμο σε ενάλιες πόλεις / οικισμούς και σε ναυάγια. Σύμφωνα με τον πρωτοπόρο ενάλιο αρχαιολόγο Τζωρτζ Μπας, στη περιοχή του Αιγαίου εκτιμάται ότι έχουν βυθιστεί πάνω από 10.000 πλοία από την Εποχή του Σιδήρου έως το Βυζάντιο. Αναμφίβολα, πολλά πλοία βυθίστηκαν κατά τους χρόνους της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, καθώς επίσης και κατά τον 20ό αιώνα.

Σημαντικοί σταθμοί στην υποθαλάσσια αρχαιολογική έρευνα ήταν οι καταδυτικές εργασίες των φον Τραϊλέπμεν και Α. Πεκέλ στο ναυάγιο του σουηδικού πολεμικού πλοίου Βάζα, για να ανελκύσουν τα κανόνια του. Ήταν μόλις το έτος 1663, και αυτές οι καταδυτικές εργασίες μπορούν να θεωρηθούν ως η πρώτη συστηματική υποθαλάσσια έρευνα ιστορικού ναυαγίου. Τη χρονιά του 1943, οι Z.-Y. Κουστώ και Ε. Γκανιάν προτείνουν μια απλή συσκευή αυτοκατάδυσης (aqua-lung) με αυτόματο ρυθμιστή πίεσης, δίνοντας έτσι σημαντική ελευθερία κινήσεων στον «υποβρύχιο» άνθρωπο.
spacer Το κατευθυνόμενο βαθυσκάφος τύπου ROV του Τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών με επιχειρησιακό βάθος κατάδυσης 300 μέτρων
spacer

Το κατευθυνόμενο βαθυσκάφος τύπου ROV του Τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών με επιχειρησιακό βάθος κατάδυσης 300 μέτρων
spacer

Στον ελληνικό χώρο με τον τεράστιο υποθαλάσσιο πολιτισμικό πλούτο, οι υποθαλάσσιες αρχαιολογικές έρευνες ξεκινούν με τον Χρήστο Τσούντα, το 1884, ο οποίος με τη βοήθεια σφουγγαράδων ερευνά τα στενά της Σαλαμίνας για τα ναυάγια της περίφημης ναυμαχίας, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Στις επόμενες δεκαετίες οι αλιείς και οι σφουγγαράδες, αυτοί οι ακούραστοι «εργάτες» της θάλασσας, φέρνουν στο φως σημαντικές αρχαιότητες. Τη δεκαετία του ’60 ο Π. Θόρκμορτον εξερευνά τις ελληνικές θάλασσες για τον εντοπισμό ναυαγίων, ενώ πρωτοπόροι Έλληνες ενάλιοι αρχαιολόγοι, όπως ο Ν. Γιαλούρος και ο Χ. Κριτζάς, προσπαθούν να θέσουν τις επιστημονικές βάσεις της υποθαλάσσιας αρχαιολογίας στην Ελλάδα. Η πρώτη σωστική ανασκαφή ναυαγίου είναι εκείνη του βυζαντινού (1100-1150) ναυαγίου στο Πελαγονήσι των Βόρειων Σποράδων, που συντελέστηκε το 1970, από τους Χ. Κριτζά και Π. Θόρκμορτον. Το 1973 ιδρύεται το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών (Ι.ΕΝ.Α.Ε.) και το 1976 η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων (Ε.Ε.Α.). Σημαντικά ναυάγια εντοπίζονται κυρίως από αλιείς και ανασκάπτονται από το Ι.ΕΝ.Α.Ε και την Ε.Ε.Α. Το ναυάγιο της Δοκού δίνει 8.000 κεραμικά ευρήματα της Δεύτερης Πρωτοελλαδικής περιόδου και το ναυάγιο της Ύστερης Χαλκοκρατίας, στο Ακρωτήριο Ιρίων (Αργολίδα), ανασκάπτεται συστηματικά κατά το διάστημα 1990-94.
Κοινή παράμετρος όλων των υποθαλάσσιων αρχαιολογικών ερευνών μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’60, στον διεθνή χώρο και πολύ περισσότερο στον ελληνικό, ήταν ο περιορισμός του βάθους. Η αλματώδης ανάπτυξη της θαλάσσιας γεωφυσικής τεχνολογίας (πολυδεσμικά βυθόμετρα, ηχοβολιστές πλευρικής σάρωσης, τομογράφοι υποδομής πυθμένα, πρωτονιακά μαγνητόμετρα), της τεχνολογίας των υποβρύχιων οχημάτων (επανδρωμένα, κατευθυνόμενα βαθυσκάφη και αυτόνομα υποβρύχια οχήματα) και γενικότερα των ωκεανογραφικών μεθόδων έρευνας, κατά τη δεκαετία του ’60, δίνει τη δυνατότητα στον δύτη-αρχαιολόγο να σπάσει αυτό το φράγμα και αρχίζει πλέον ο εντοπισμός και η μελέτη ναυαγίων σε μεγαλύτερα βάθη, ενώ, επιπλέον, ανοίγονται νέοι ορίζοντες, όπως ο εντοπισμός καταβυθισμένων εγκαταστάσεων (οικισμοί και λιμάνια) και η ανάπλαση των παράκτιων παλαιοπεριβαλλόντων, η μελέτη του παλαιοκλίματος και η σύνδεσή του με την εξέλιξη του πολιτισμού, η προστασία, η ανάδειξη και η ορθολογική διαχείριση του υποθαλάσσιου πολιτισμικού πλούτου, οι βιογεωχημικές έρευνες σε θέσεις ναυαγίων, οι οποίες αποδίδουν σημαντικές πληροφορίες, καθώς τα ναυάγια θεωρούνται «χρονοκάψουλες». Δειλά στις δεκαετίες του ’60 και ’70 και με γρήγορους ρυθμούς στις δεκαετίες του ’80, ’90 και 2000, οι σύγχρονες ωκεανογραφικές μέθοδοι έρευνας μπαίνουν στην υπηρεσία της υποθαλάσσιας αρχαιολογίας, δημιουργώντας έτσι έναν νέο επιστημονικό κλάδο: την Αρχαιολογική Ωκεανογραφία (Archaeological Oceanography). Τυπικά παραδείγματα θαλάσσιων ερευνών που εντάσσονται στο πεδίο της Αρχαιολογικής Ωκεανογραφίας είναι οι έρευνες που εκτέλεσε η ερευνητική ομάδα του Εργαστηρίου Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας (Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω.) του Τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών την τελευταία δεκαετία στις ελληνικές θάλασσες και πέρα από αυτές. Οι έρευνες του Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω. επικεντρώθηκαν:
Το επιστημονικό περιεχόμενο του νέου κλάδου της Αρχαιολογικής Ωκεανογραφίας
spacer

Το επιστημονικό περιεχόμενο του νέου κλάδου της Αρχαιολογικής Ωκεανογραφίας

• Στον χώρο όπου εντοπίστηκε το ναυάγιο της νήσου του Δοκού, ηλικίας περίπου 5.000 χρόνων, όπου με χρήση γεωφυσικών μεθόδων κατέστη δυνατή η ανάπλαση του παράκτιου περιβάλλοντος τα τελευταία 18.000 χρόνια, τροφοδοτώντας με σημαντικές παλαιοπεριβαλλοντικές πληροφορίες το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών (Ι.ΕΝ.Α.Ε.), που εκτελεί τις υποθαλάσσιες αρχαιολογικές έρευνες στο ναυάγιο.
spacer Καταγραφή ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης, στην οποία έχει αποτυπωθεί ένα αρχαίο ναυάγιο στο Ιόνιο πέλαγος, σε βάθος 850 μέτρων. O εντοπισμός του ναυαγίου έγινε από το πυρηνοκίνητο αμερικανικό βαθυσκάφος NR1 στο πλαίσιο συνεργασίας του Πανεπιστημίου Πατρών με το A&M Texas University.
spacer

Καταγραφή ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης, στην οποία έχει αποτυπωθεί ένα αρχαίο ναυάγιο στο Ιόνιο πέλαγος, σε βάθος 850 μέτρων. O εντοπισμός του ναυαγίου έγινε από το πυρηνοκίνητο αμερικανικό βαθυσκάφος NR1 στο πλαίσιο συνεργασίας του Πανεπιστημίου Πατρών με το A&M Texas University.
spacer

• Στη διερεύνηση του γεωλογικού φαινομένου που προκάλεσε την καταστροφή και εξαφάνιση της Αρχαίας Ελίκης το 373 π.Χ., αναλύοντας γεωφυσικές παρατηρήσεις από πρόσφατους σεισμούς (15/6/95) στην ίδια περιοχή. Ως πιθανότερη αιτία καταστροφής της Αρχαίας Ελίκης προτείνεται ο μηχανισμός της (κατ)ολίσθησης της παράκτιας ζώνης πάνω στην οποία είχε οικοδομηθεί η πόλη.

• Στον κόλπο της Πύλου, όπου εντοπίστηκαν και αποτυπώθηκαν τα συντρίμμια των ναυαγίων του τουρκοαιγυπτιακού στόλου που καταναυμαχήθηκε στην περίφημη ναυμαχία του Ναυαρίνου το 1827. Επιπλέον, διαπιστώθηκε η καταστροφική δράση των αγκυροβολούντων δεξαμενόπλοιων πάνω στα ναυάγια και προτάθηκε ένα σχέδιο ορθολογικής διαχείρισης της υποθαλάσσιας ιστορικής κληρονομιάς του κόλπου.

• Στην παράκτια ζώνη της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου εκτελούνται την τελευταία πενταετία συστηματικές θαλάσσιες έρευνες με σκοπό τον εντοπισμό κινητών μαρτυριών (ναυάγια) της ανθρώπινης δραστηριότητας στον πυθμένα ανοικτά της Αλεξάνδρειας και την ανάπλαση του παράκτιου περιβάλλοντος όπως αυτό ήταν πριν από 2.300 χρόνια, δηλαδή την περίοδο ίδρυσης της Αλεξάνδρειας. Οι έρευνες έχουν ήδη αποδώσει τον εντοπισμό ενός αρχαίου ναυαγίου, ενώ έχουν οδηγήσει στην ανάπλαση του περιβάλλοντος της Πτολεμαϊκής Αλεξάνδρειας, ιδιαίτερα στην περιοχή του Αρχαίου Φάρου και του ανατολικού ή Μεγάλου Λιμένα της πόλης. Οι έρευνες που συνεχίζονται μέχρι σήμερα πραγματοποιούνται σε συνεργασία με το Κέντρο Αλεξανδρινών Σπουδών υπό τη διεύθυνση του Ζ.-Υ. Εμπερέρ και το Ινστιτούτο Μελετών Αρχαίας και Μεσαιωνικής Αλεξάνδρειας υπό τον Χ. Τζάλα.
Αναπαράσταση της παράκτιας ζώνης της Αλεξάνδρειας, όπως προέκυψε από τις έρευνες που εκτελεί το Τμήμα Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών σε συνεργασία με το Κέντρο Αλεξανδρινών Σπουδών. 1: τα όρια της καταβυθισμένης αρχαίας Άκρας Λοχιάδος, 2: η είσοδος του αρχαίου Μεγάλου Λιμένος της Αλεξάνδρειας, 3: υποθαλάσσια ράχη η οποία πιστεύεται ότι έπαιζε ρόλο φυσικού φραγμού που προστάτευε τον Μεγάλο Λιμένα από τις κακοκαιρίες. spacer
spacer

Αναπαράσταση της παράκτιας ζώνης της Αλεξάνδρειας, όπως προέκυψε από τις έρευνες που εκτελεί το Τμήμα Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών σε συνεργασία με το Κέντρο Αλεξανδρινών Σπουδών. 1: τα όρια της καταβυθισμένης αρχαίας Άκρας Λοχιάδος, 2: η είσοδος του αρχαίου Μεγάλου Λιμένος της Αλεξάνδρειας, 3: υποθαλάσσια ράχη η οποία πιστεύεται ότι έπαιζε ρόλο φυσικού φραγμού που προστάτευε τον Μεγάλο Λιμένα από τις κακοκαιρίες.

• Στο Ν. Αιγαίο πέλαγος, όπου η μελέτη θαλάσσιων ιζημάτων από δύο βαθιές λεκάνες (Μυρτώο και Κρητικό πέλαγος) οδήγησε στην ανάπλαση των κλιματικών συνθηκών τα τελευταία 20.000 χρόνια, ενώ επιπλέον γίνεται μια προσπάθεια σύνδεσης των αλλαγών αυτών με την ανάπτυξη του πολιτισμού στον αιγαιακό χώρο.
Η παράθεση των παραπάνω ερευνητικών αποστολών καταδεικνύει ότι η Αρχαιολογική Ωκεανογραφία απαιτεί τη συμβολή διάφορων επιστημονικών ειδικοτήτων, ενώ ως νέος επιστημονικός κλάδος πρέπει να ανιχνεύει και να επεκτείνει συνεχώς τα όριά του. Ιδιαίτερα στον ελληνικό χώρο, με τον ανεκτίμητο υποθαλάσσιο πλούτο, ο κλάδος της Αρχαιολογικής Ωκεανογραφίας θα προσδώσει αναμφίβολα νέα δυναμική στη μελέτη, ανάδειξη και προστασία του.