Η δράση της Κλεφτουριάς και η συμμετοχή των Ευρυτάνων

Κατά την διάρκεια της τουρκοκρατίας η Ευρυτανία μαστιζόταν από την ληστεία, φαινόμενο που εξέλιπε οριστικά στα μέσα του 20ού αιώνα. Η οικονομική καταπίεση έπαιξε ένα μεγάλο ρόλο στο ξεσήκωμα και την προετοιμασία των συνθηκών για την επανάσταση. Άσχετα αν οι ελπίδες που δημιούργησε αυτή κατέρρευσαν πολύ γρήγορα.Ο ληστρικός βίος ασκούσε γοητεία στους ορεινούς πληθυσμούς που έβλεπαν σ' αυτόν μια διαφυγή από την εξαθλίωση. Οι μανάδες εύχονταν στα παιδιά τους να γίνουν ληστές. "Πότε θα μεγαλώσει, να φορέσει τα γαντζούδια, να γίνει κλέφτης για να δει προκοπή η μάνα που το γέννησε", αναρωτιόταν με αγωνία, η δόλια μάνα, μέσα στην απελπιστική κατάσταση που ανάθρεφε τα παιδιά της.

Αλλά και στην εποχή του αιμοβόρου Αλή. Πασά, πού θεωρείται από τις προοδευτικότερες και τις καλύτερες σε όφελος του λαού, δεν έλειψαν οι βαναυσότητες και οι ταλαιπωρίες σε βάρος των υποδούλων χριστιανών. Ακριβώς τότε έχουμε και τις φοβερότερες των καταδρομών από τα αληπασαλίτικα στρατιωτικά σώματα κάτω από το πρόσχημα της διάλυσης των ληστοσυμμοριών, όπως των κλεφτών Κατσαντωναίων και άλλων ομοίων τους, οι όποιοι και αποτελούσαν και το μόνο εμπόδιο και φόβητρο του φιλοχρήματου Τεπελενλή, πού φυσικά δεν μπορούσε ν' ανεχθεί την ηθική τόνωση του ελληνικού λαού και τη δημιουργία φιλελεύθερου πνεύματος από τους ατίθασους κλέφτες.

Σε κείνη όμως την εποχή ή παρουσία του Κοσμά του Αιτωλού (Κώστα Ανυφαντή του Εσωχωρίτη) με την ασύγκριτη διδαχή του, πολύ ωφέλησε τους κατοίκους σε ζητήματα φιλαλληλίας, ιδρύσεως σχολείων και κυρίως στη μύηση της κλεφτουριάς για τη μελλούμενη απελευθερωτική επανάσταση με την ενίσχυση "του ξανθού γένους", καθώς έλεγαν οι πρωτοπόροι εκείνοι διαφωτιστές του λαού, υπονοώντας την ομόθρησκη Ρωσία.

Όσο για τα αρματολίκια θα μπορούσε να αναφέρει κανείς, ότι το μεν αρματολίκι του Καρπενησίου με τα βλαχοχώρια και τα πολιτοχώρια του δεν παρουσίασε σοβαρές διαφωνίες ανάμεσα στους κληρονομικούς του αρματολούς Γιολδάσηδες κλπ. αλλά το αρματολίκι των Άγραφων πού θεωρούνταν από πολλές πλευρές καλύτερο και πλουσιότερο, ύστερα από το θάνατο του· γέρο - Μπουκουβάλα και ένεκα της αναξιότητας των γιων του, καθώς είναι γνωστό, έγινε έρμαιο αρπαγής από διαφόρους και σε βάρος του λάου "το μήλο της έριδος". Τη διαμάχη Ράγκου-Καραϊσκάκη, πάλι ο λαός των Άγραφων την πλήρωσε με όσα υπέφερε από τύν αντιπρόσωπο του Ι. Ράγκου τουρκολάτρη Καραταΐρη, ώσπου φτάσαμε στα χρόνια της επανάστασης

Στην Προεπαναστατική περίοδο -1684- βρίσκουμε το μικρό Χορμόπουλο από τα Άγραφα να πολεμά με το μέρος των Ενετών του Μοροζίνη στην Βόνιτσα και λίγο αργότερα να ξεσηκώνει Βαλτινούς και ξηρομερίτες ενάντια στους Τούρκους. Για καλύτερο συντονισμό των αρματολικιών δημιουργήθηκε ένα μεγάλο αρματολίκι στο Καρπενήσι κάτω από τις διαταγές του Μποσίνα και του Λουμποζόβιτς που περιλάμβανε τα αρματολίκια των Αγράφων, και της Υπάτης. Στην ίδια περίοδο συναντάμε την ηρωική μορφή του καπετάν Λιβίνη ενός από πρωτοπόρους της εθνεγερσίας. Σε μια περίοδο που οι προεστοί έπαιζαν το φιλοτουρκικό χαρτί, ο Λιβίνης στάθηκε στο πλευρό του καταδυναστευόμενου λαού και αμείλικτος τιμωρός Τούρκων και φιλότουρκων Γνωστές οι μάχες που έδωσε στην Γόλιανη Καρπενησίου κατά των Τούρκων.

Ο Σάθας αναφέρει ότι το ύψωμα αυτό φέρει το όνομα Λιβίνη. Έπεσε πολεμώντας κοντά στην Αράχοβα του δήμου Παρακαμπυλίων Ευρυτανίας, κυνηγημένος από τους Τούρκους και τους συνεργάτες τους μεταξύ των οποίων και ο προεστός Καρπενησίου Κωνσταντάκης ο επονομαζόμενος και Τουρκο-Κωνσταντάκης. Ο Ιατρίδης όταν επισκέφθηκε το 1830 την Αράχοβα αναφέρει ότι στον τοίχο της Αγίας Τριάδας διάβασε την παρακάτω σημείωση. "Κατά το 1685 πολέμησε ο καπετάν Λιβίνης". Μαζί με τον Λιβίνη υπάρχουν και εκατοντάδες άλλοι εξουθενωμένοι ξυπόλυτοι κατατρεγμένοι πατριώτες που μην έχοντας άλλη ελπίδα βρήκαν διέξοδο στον ένοπλο αγώνα κατά των τυράννων.

Το 1694 εκστρατεύει κατά της Στερεάς ο ηγεμών της Μάνης Λιβέριος Γερακάρης και στρατοπεδεύει στο Καρπενήσι. Αφού απέτυχε να προσεταιριστεί τον αρματολό Καρπενησίου Μποσίνα, επέβαλε φόρους στους κατοίκους που τους εισέπραξε καταναγκαστικά. Είτε για άφεση των αμαρτιών του είτε για σκόπιμη επίδειξη, όπως λέγεται, έστησε εκκλησίες μεταξύ των οποίων και την εκκλησία της Αγίας Τριάδας στο Καρπενήσι την οποία και ανακαίνισε μετά την πυρπόληση της από τους Τούρκους. Γνωστή η μάχη στο Κεράσοβο, που σύμφωνα με τον Ιατρίδη τότε αριθμούσε 350 οικογένειες, του Γιάννη Μπουκουβάλα με τους Τουρκαλβανούς του Μούτσοχούσο, προπάππου του Αλή το 1740. Το 1770 ο Σταθάς Γεροδήμος εισβάλει στην Ευρυτανία και καταλαμβάνει τα αρματολίκια Αγράφων και Καρπενησίου όπου εγκατέστησε τους Γιάννη Μπουκουβάλα και Αλέξη Καρακίτσο.

Προεπαναστατικοί αρματολοί των Αγράφων υπήρξαν οι Ευρυτάνες Ιωάννης Παλαιόπουλος όπως και ο αδελφός του Δημήτρης Παλαιόπουλος. (Φωτιάδης "Αθανάσιος Καρπενησιώτης") Ο Δ. Παλαιόπουλος πήρε μέρος στις επιχειρήσεις του Αλή πασά κατά του Ιμπραήμ πασά του Βερατίου. Βοήθησε ενεργά τον Αλή από το 1786 να ανέλθει στο αξίωμα του πασά και πήρε μέρος στην εκστρατεία κατά των Σουλιωτών το 1792. Αργότερα όμως μετά την δολοφονία του γαμπρού του Καναβού στα Γιάννινα στράφηκε κατά του Αλή.

Προεπαναστατικός αρματολός ήταν και ο Βελής Κώστας από το Κεράσοβο. Υπηρέτησε τον Αλή πασά και υπήρξε πρωτοπαλίκαρο του Βεληγκέκα. Μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία και εξόπλιζε τους συναγωνιστές του με δικά του χρήματα. Συνελήφθη στην Ρεντίνα και στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Αρνούμενος να συνεργαστεί με τους Τούρκους υπέστη μαρτυρικό θάνατο.

Ο ρόλος των αρματολών, που πρωτοεμφανίστηκαν κατά τους χρόνους της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ήταν η φύλαξη των δερβενιών και η καταδίωξη της ληστείας. Το σύστημα αυτό το διατήρησαν και οι Τούρκοι, αφού στην αρχή προσπάθησαν να το καθυποτάξουν, που έδωσαν προνόμια στους αρματολούς. με την συστηματοποίηση του ρόλου των αρματολών δημιουργήθηκαν τα γνωστά αρματολίκια, (περιφέρειες που διαφέντευε κάθε καπετάνιος), που δεν είχαν πάντα την ίδια γεωγραφική υπόσταση. Ο Γ. Βλαχογιάννης αναφέρει ότι τα αρματολίκια τα ενέμοντο κληρονομικώς τα τζάκια

Χαρακτηριστικό είναι το επεισόδιο που αναφέρει ο Πουκεβίλ: "Στο χάνι της Μηλιάς τον υποδέχτηκαν δυο Καπεταναίοι του αρματολικιού του Βλαχάβα. Αφού έφαγαν και τραγούδησαν το "Μωρέ Μπουκουβάλα", χόρεψαν τον κλέφτικο χορό. Μετά από λίγη κρασοκατάνυξη οι λυράρηδες έδωσαν το σύνθημα ενός νέου χορού. Ήταν η αναπαράσταση μιας πολεμικής σκηνής: αναζητούν ένα κλέφτη, τον ανακαλύπτουν, στήνουν μάχη, τον σκοτώνουν και μεταφέρουν θριαμβευτικά το πτώμα του". Αλλεπάλληλες οι μάχες που έδωσε ο Κραϊσκάκης στα βουνά της Ευρυτανίας μαζί με τον Τσάκα, στο Καρπενήσι, Σοβολάκου και αλλού. Οι Κλεφταρματολοί συντηρούνταν από τους ντόπιους των περιοχών που διαφέντευαν. Ένας Γάλλος, ο O. Voutier, αναφέρει και τα εξής για τους κλέφτες: "Οι παλιοί κλέφτες και άλλοι Έλληνες κρεμούσαν από ασημένια αλυσίδα στο λαιμό τους μια αργυροθήκη με φυλακτά. Από την θήκη κρέμονταν νομίσματα που ηχούσαν σε κάθε κίνηση".